Door Julia Verberne
Tijdens het Principaat van Augustus (27 v.Chr. – 14 n.Chr.) nam de bewegings-vrijheid van aristocratische vrouwen toe. Hoewel het nog zo’n tweeduizend jaar zou duren voordat vrouwen een significante politieke rol zouden kunnen spelen, was dit toch al een grote verandering ten opzichte van de sociale en politieke positie van de vrouw in de Romeinse Republiek. Waarom en op welke manier kregen deze vrouwen meer publieke invloed?
‘Achter elke grote man staat een sterke vrouw.’ Met dit bekende spreekwoord wordt bedoeld dat een ‘grote’, vaak politiek belangrijke man niet succesvol had kunnen worden zonder de steun van zijn echtgenote. Het spreekwoord zegt echter ook wat over genderrollen, maatschappelijke waarden en ruimte. Het woord ‘achter’ in dit spreekwoord slaat namelijk op een abstracte, mentale plaats; de vrouw steunt haar echtgenoot en staat daarom ‘achter’ hem. Als we naar de foto’s van Amerikaanse presidenten met hun echtgenotes kijken, zien we dat het gezegde ook op fysieke ruimte kan slaan: op deze foto’s staan de first ladies vaak letterlijk áchter hun echtgenoten, zoals Jackie Kennedy achter John Kennedy staat tijdens zijn speech op de dag dat hij werd verkozen als president.
Dit gebruik van ruimte zegt iets over genderideeën: de man hoort in de politiek op de voorgrond te staan, en de vrouw op de achtergrond. Daarnaast zegt het iets over maatschappelijke waarden. De presidentsparen worden vaak weergegeven als liefdevol koppel of gezin, omdat familie en huwelijkse trouw belangrijke, traditionele waarden van de Verenigde Staten zijn. Op deze manier staat de vrouw symbool voor de private ruimte, waarin de zorg van de gezin vooropstaat, terwijl de man symbool staat voor de publieke ruimte, waarin politiek wordt bedreven. Om inzicht te krijgen in de totstandkoming van deze rolverdeling, is het interessant om te kijken hoe belangrijke politieke spelers en hun echtgenotes zich in het verleden in de ruimte positioneerden.
De oudheid, en met name het Romeinse Rijk, wordt vaak aangewezen als bakermat van de Westerse beschaving. Elementen van de staatsvorm van het Principaat, met één machthebber die ondersteund en geadviseerd wordt door een senaat, vinden we terug in verschillende moderne staten, waaronder de VS. De grondlegger van het Principaat was Augustus, die van 27 v.Chr. tot zijn dood in 14 n.Chr. als princeps leiding gaf aan het Romeinse Rijk. Hij werd bijgestaan door zijn vrouw Livia, die vereerd werd met de titel princeps femina, wat letterlijk vertaald first lady betekent. Tijdens de regeerperiode van Augustus kregen de vrouwen van zijn familie ongekend veel aandacht. Op welke manier gebeurde dit? En hoe veranderde deze aanpak de grenzen tussen de private en publieke ruimte voor vrouwen?
Augustus’ morele wetgeving
In de Romeinse wereld was de samenleving grofweg in te delen in een private sfeer, waar de activiteiten van de vrouw, zoals het huishouden en het krijgen van kinderen, plaatsvonden, en een publieke sfeer, het domein van de man, waar politiek werd bedreven. De grenzen tussen deze sferen waren niet tastbaar en strak afgebakend, maar waren zichtbaar in omgangsvormen en wetten. Vrouwen konden bijvoorbeeld wel op bezoek gaan bij familie of vrienden, maar waren zonder mannelijke begeleiding niet gewenst op plekken die met de politiek geassocieerd werden, zoals het forum.
In de tijd van de Romeinse Republiek vielen alle privéaangelegenheden, bijvoorbeeld huwelijken en erfenissen, ook daadwerkelijk buiten de invloed van de politiek. Tijdens zijn regeerperiode begon Augustus deze aangelegenheden echter met behulp van nieuwe wetten te beïnvloeden, waardoor de private en publieke sfeer elkaar begonnen te overlappen. Deze wetten, de Leges Iuliae, moesten het huwelijk en het krijgen van kinderen promoten.
Het principaat van Augustus werd voorafgegaan door meerdere bloederige burgeroorlogen, die het aandeel van de Romeinse elite in de bevolking aanzienlijk hadden uitgedund. Omdat Augustus’ positie steunde op de senaat, en de senaat gevuld werd met Romeinse edelen, was het voor Augustus van belang dat deze elite weer in aantal zou toenemen. Het werd voor senatoren dankzij de Leges Iuliae mogelijk om met vrijgelaten slavinnen te trouwen, die op hun beurt Romeins burgerrecht kregen wanneer zij genoeg kinderen baarden.
Hoewel er voor het huwelijk en het krijgen van kinderen ook mannen nodig zijn, hadden de Leges Iuliae vooral invloed op vrouwen. Vrouwen stonden in de Romeinse maatschappij tot dan toe bijna hun hele leven onder de voogdij van hun vader of echtgenoot, maar de Leges Iuliae schonken vrouwen met drie of meer kinderen juridische onafhankelijkheid. Hierdoor konden zij voortaan zelf hun financiën beheren, waardoor zij bijvoorbeeld bouwprojecten konden ondersteunen, en kregen ze publieke invloed. Hierdoor kregen zij publieke invloed. Daarnaast kregen gehuwde vrouwen meer privileges ten opzichte van ongehuwde vrouwen, zoals het ‘recht’ om zichzelf te verplaatsen in een carpentum, een wagen, waarin zij zich op meer plekken binnen de publieke sfeer mochten voortbewegen. Vóór de invoering van de wetten was het gebruik van deze wagens slechts voorbehouden aan godinnen en Vestaalse Maagden, waardoor de carpentum voor getrouwde vrouwen een belangrijk statussymbool werd.
Vrouwen als propagandapionnen
Om zijn morele wetgeving te legitimeren, beweerde Augustus dat deze het herstel van de Republiek zou ondersteunen. Deze werd namelijk langzaam maar zeker vervangen door het keizerrijk dat Augustus in 27 v.Chr. gevestigd had, met zichzelf als princeps aan de top. De Romeinen hadden voornamelijk slechte herinneringen aan alleenheersers, waarvan Augustus de gevolgen zelf had gezien toen de dictator Julius Caesar in 44 v.Chr. door woedende Republikeinen werd vermoord. Augustus probeerde er dus alles aan te doen om niet over te komen als een autocraat en presenteerde de morele waarden van huwelijkse trouw, kuisheid en vruchtbaarheid als de oer-Romeinse waarden waar de Republiek op was gevestigd. Om het Romeinse volk te overtuigen van het belang van deze waarden, wierp hij zijn echtgenote Livia, zijn zus Octavia en zijn dochter Julia als voorbeeld op.
Livia, Octavia en Julia werden vanaf Augustus’ machtsperiode geleidelijk steeds meer in de publieke ruimte afgebeeld met attributen van vruchtbaarheid, kuisheid en het huwelijk. Augustus gebruikte deze afbeeldingen als propaganda voor zijn morele beleid, maar hij had er ook een verborgen agenda bij. Zijn principaat was gebaseerd op dynastieke opvolging, maar Augustus’ huwelijk met Livia was niet vruchtbaar: Julia was zijn enige biologische kind en zij was niet alleen een meisje, maar ook nog eens het kind van zijn eerdere vrouw Scribonia. Tiberius en Drusus, Livia’s kinderen uit een eerder huwelijk, waren door Augustus geadopteerd.
Door in zijn regime de nadruk te leggen op huwelijkse waarden en vruchtbaarheid, schiep Augustus toch de illusie dat zijn familie een legitieme dynastie vormde. Augustus zette Livia bijvoorbeeld in door haar in de publieke ruimte af te laten beelden als Juno, de godin van het huwelijk, en als Ceres en Venus, de godinnen van de vruchtbaarheid. Daarnaast werd zij afgebeeld als matrona, het hoogste ideaalbeeld van de Romeinse vrouw als moeder en echtgenote. Ook gebruikte Augustus zijn zus Octavia in een lastercampagne tegen zijn grootste politieke rivaal, Marcus Antonius. Octavia was namelijk met hem getrouwd, tot hij haar aan de kant zette voor Cleopatra. Octavia werd als trouwe echtgenote afgebeeld en Marcus Antonius werd gepresenteerd als eerloze, overspelige man.
De afbeeldingen van Livia en Octavia werden de nieuwe standaard voor de opvolgende keizerinnen van het Romeinse Rijk en markeren daarmee een belangrijk moment voor de geschiedenis van vrouwen in de dynastieke representatie. De publieke invloed van deze afbeeldingen moet echter niet worden overschat: de afbeeldingen van vrouwen waren vooral bedoeld om de private ruimte te representeren. De vrouwen op deze afbeeldingen waren omringd door herkenbare symbolen van de private ruimte en beeldden vaak algemene deugden als loyaliteit, kuisheid en huiselijkheid uit. Hierdoor bleven de publieke afbeeldingen van vrouwen toch gedeeltelijk verbonden aan de sfeer van familie en huiselijkheid.
Het lot van Julia
Hoewel Augustus’ morele beleid positieve gevolgen kon hebben voor vrouwen, zoals financiële onafhankelijkheid en publieke privileges, werd er één vrouw in het bijzonder er een groot slachtoffer van: Augustus’ eigen dochter Julia Major. In 2 v.Chr. werd Augustus verteld dat zij overspel gepleegd zou hebben met meerdere mannen. Met de Leges Iuliae was overspel strafbaar gemaakt, met als straf verbanning voor de man en de dood voor de vrouw. Doordat Augustus het huwelijk van de private naar de publieke sfeer had gebracht, was hij gedwongen om het schandaal van Julia publiek te behandelen en haar volgens zijn eigen strenge anti-overspelwetgeving te veroordelen. Augustus wilde zijn eigen dochter uiteraard niet laten executeren en liet haar als alternatief verbannen naar een klein eiland. Het Romeinse volk vond dit vonnis te wreed: Julia’s publieke rol had haar erg bekend en geliefd gemaakt onder de bevolking. Dit bleek het laatste duwtje te zijn waardoor Augustus alle steun voor zijn morele hervormingsplannen leek te verliezen.
Ondanks de negatieve effecten van Julia’s verbanning op de reputatie van de Leges Iuliae, heeft Augustus’ omgang met de vrouwen van zijn familie nieuwe mogelijkheden gecreëerd voor hen en de keizerlijke vrouwen na hen; hun levens werden niet langer beperkt door de private sfeer, waardoor zij gaandeweg steeds meer politieke macht kregen. Zo werden zij ook door Augustus’ opvolgers steeds vaker in de publieke sfeer afgebeeld. Helaas zou het nog grofweg tweeduizend jaar duren voordat vrouwen, uitzonderingen daargelaten, reële politieke invloed vergaarden en op de voorgrond zouden treden, waarbij de man (op zijn beurt) achter hen zou staan.
Julia Verberne volgt de masteropleiding Eternal Rome aan de Radboud Universiteit. In 2016 behaalde zij haar bachelordiploma met haar scriptie “Achter elke grote man staat een sterke vrouw”: de rol van vrouwen in de morele propaganda van Augustus. Dit artikel is daar een bewerking van.
Raffia 