Lotte Reiniger: een leven in silhouet

Door Joachim Heijndermans

In de wereld van animatiefilms worden namen als Winsor McKay, de gebroeders Fleisher, Walt Disney en Ub Iwerks in een hoog vaandel gehouden. En waarom ook niet? Deze mensen vonden nieuwe technieken uit en doorbraken de barrières van het medium. Jammer genoeg wordt één filmmaker slechts zelden genoemd door een klein groepje van animatiekenners en filmliefhebbers. Een kunstenares die in 1926, elf jaar vóór Disney’s Snow White and the Seven Dwarfs uit 1937, met haar revolutionaire technieken en ambitieuze stijl een van de eerste lange animatiefilms maakte. Ze heette Lotte Reiniger en ze was een van de eerste vrouwelijke animators: een legende in de industrie.

Lotte Reiniger is in 1899 in de Berlijnse buurt Charlottenburg geboren, en was van kinds af aan creatief bezig. Ze tekende en knipte figuren uit papier om er schaduwpoppen van te maken waar ze toneelstukken mee opvoerde. Deze schaduwpoppen zouden het fundament vormen van haar latere animatiewerk en haar kenmerkende stijl later vormgeven.

Filmregisseur Paul Wegener ontdekte haar silhouetillustraties toen ze als student voor theater- en filmproducent Max Reinhardt werkte. Hij nodigde haar uit om voor twee van zijn films tekeningen te maken die tijdens de pauzes van de films getoond werden. Wegener bracht Lotte later in contact met een groep jonge mannen die bezig waren met het oprichten van een experimentele animatiestudio, het zogenaamde Berliner Institut für Kulturforschung. Hier ontmoette ze Carl Koch, die jarenlang als fotograaf aan haar films meewerkte en met wie ze in 1921 trouwde. Tijdens de periode die ze aan het instituut doorbracht, maakte Lotte talloze korte animatiefilms, gebaseerd op sprookjes als Assepoester, Doornroosje en de Vliegende Koffer. Ook heeft ze de hand gehad in de special effects voor Die Nibelungen uit 1924, een film van de bekende Duitse regisseur Fritz Lang.

Wat Lotte’s werk zo bijzonder maakt, is het gebruik van silhouetten voor al haar personages. Terwijl de meeste cartoonfiguren in die tijd erg simpel van ontwerp waren en overdreven veel bewogen, waren Lotte’s figuren meer realistisch gebouwd en bewogen ze subtieler. Elk personage werd uit zwart papier geknipt, waarbij alle lichaamsdelen los werden gesneden. Deze werden daarna weer aan elkaar vastgemaakt met looddraad, zodat de figuur tijdens het animatieproces makkelijk bewogen kon worden, zonder dat de onderdelen van elkaar losraakten. Vergelijkbaar met stop-motion- en claymationtechnieken werd er daarna van elke korte beweging een foto genomen, die een enkel frame van de uiteindelijke film vormde. Deze frames werden uiteindelijk na elkaar afgespeeld, waarbij 24 frames één seconde van de film leverden. Het maken van de frames was een tijdrovend proces, waarbij een volle dag werk niet meer dan enkele seconden animatie opleverde.

De resultaten waren wonderlijk. Doordat Lotte Reiniger meer focuste op beweging en sfeer, waren de films in vergelijking met andere cartoons veel expressionistischer. Dit ging erg goed samen met haar herinterpretaties van klassieke sprookjes, waaronder ook een meer feministische kijk op de opera Carmen van Georges Bizet (1933); Lotte zette het hoofdpersonage als slimmer, sterker en zelfstandiger neer dan in het originele verhaal.

In 1923 begon Lotte met een project waaraan ze drie jaar lang zou werken. Een film van 65 minuten, gebaseerd op een sprookje uit de vertellingen van Duizend-en-één-Nacht, begeleid door muziek van de componist Wolfgang Zeller. Het eindresultaat is het magische, maar ook zeer duistere, Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926). Een zeer ambitieus project, gefilmd met de multi-plane cameratechniek ontwikkeld door Lotte en haar man Carl, die jaren later voor andere animatoren van groot belang zou worden, en die ook bijvoorbeeld in de lange films van Disney is toegepast. Bij deze multi-plane camera bevinden de achtergrond en de personages zich op aparte vlakken, waardoor een veel realistischere illusie van beweging gecreëerd kan worden dan bij andere animatietechnieken. De film is een regelrecht wonder voor de tijd waarin hij gemaakt is, vooral door de filmische climax waar de hoofdpersoon een gevecht aangaat met een mythische hydra, en een magisch duel tussen een heks en een magiër, waarbij beiden constant van vorm veranderen. In deze actiescènes is er sprake van een wonderlijk contrast tussen donker en licht.

Helaas was er in de jaren twintig echter geen interesse in een animatiefilm die langer duurde dan tien minuten, laat staan van een uur, dus was Lotte gedwongen om zelf vertoningen van haar film op te zetten. Door mond-tot-mondreclame vonden uiteindelijk toch nog vertoningen in Parijs en Berlijn plaats, waardoor Lotte’s werk bekend werd bij andere filmmakers. Hoewel Die Abenteuer des Prinzen Achmed haar beroemdste werk zou worden, maakte Lotte na dit project nooit meer een lange film. Al haar werk bleef voortaan onder de tien minuten, met uitzondering van het in drie delen uitgebrachte Doktor Dolittle und seine Tiere (1928), gebaseerd op de boeken van Hugh Lofting.

Lotte leefde in een tijd waar vrouwen bij de productie van films zelden een invloedrijke rol hadden. In de VS, waar animatie vooral door mannen werd geproduceerd en getekend, met een paar vrouwen als schilders van achtergronden, was haar onafhankelijkheid bijna ongehoord. Lotte was echter niet de enige Duitse vrouw in de filmindustrie. Andere beroemde vrouwelijke collega’s en tijdgenoten waren Leni Riefenstahl, regisseur van de nazipropagandafilm Triumph des Willens (1935), en Thea von Harbou, scenarioschijfster van Metropolis (1927) en lid van de nazipartij. Lotte, daarentegen, wilde niets te maken hebben met het Derde Rijk, en probeerde na de opkomst van het nationaalsocialisme uit Duitsland te vluchten. Dit werd bemoeilijkt doordat zowel Frankrijk als Engeland haar en haar man geen verblijfsvergunning wilden verlenen wegens de politieke spanningen tussen de landen. Ze werkte enkele jaren in Frankrijk en Italië, en keerde af en toe terug naar Duitsland bij wijze van ‘vakantie’. In 1936 verliet Lotte Duitsland voorgoed. Vanaf dat moment verbleven zij en haar man op toeristenvisa in Italië, waardoor ze telkens moesten verhuizen zodra deze verlopen waren. Helaas kon ze de originele versies van haar werk, waaronder ‘Prinz Achmed’, niet meenemen, en zijn deze tijdens de oorlog verwoest. Kopieën waren er gelukkig wel, waardoor Lotte’s werk niet compleet verloren is gegaan.

In de tijd dat ze op reis was, maakte Lotte een aantal films voor verschillende productiemaatschappijen in Frankrijk, Italië en zelfs Duitsland. Na de oorlog verhuisde ze permanent naar Engeland. Lotte kon weer aan het werk met het maken van korte films, en haar man Carl ondersteunde haar als fotograaf. Het decennium na de oorlog was haar meest productieve periode. Ze maakte in twee jaar tijd meer dan twaalf korte films voor verschillende studio’s. Helaas kwam deze werkzame tijd tot een einde met de dood van Carl in 1963. Lotte hield op met het maken van animaties, en leidde een eenzaam leven in een afgezonderd dorpje in Engeland. Begin jaren zeventig ontstond er in Duitsland weer interesse voor haar werk en ontving ze een aantal filmprijzen, waardoor haar liefde voor haar werk al snel weer terugkwam. Ze ging in de Verenigde Staten lesgeven over haar animatietechniek en maakte een paar films voor een Canadese studio, waaronder The Rose and the Ring (1979). Haar laatste film, Die Vier Jahreszeiten (1980), maakte ze in opdracht van het Filmmuseum Düsseldorf. In 1981, een jaar na het voltooien van Die Vier Jahreszeiten, overleed Lotte Reiniger op 82-jarige leeftijd in het Duitse dorp Dettenhausen, met een portfolio van meer dan zestig films op haar naam.

Lotte was uiteindelijk niet de grote baanbreker die de industrie vorm zou geven. In een vak dat werd geleid door (Amerikaanse) mannen werd nauwelijks gekeken naar vrouwen, en al helemaal niet naar Europese vrouwen. De techniek die ze gebruikte was tijdrovend en kleinschalig, met weinig commerciële opties in een wereld waarin alles vlot en goedkoop moest worden gemaakt en er veel entreekaartjes verkocht moesten worden.

Haar rol als vrouwelijke regisseur van animatiefilms was een grote uitzondering. Er was werk genoeg voor vrouwen in de animatiewereld, bijvoorbeeld bij de Walt Disney Studios als achtergrondschilders of inbetweeners (die de bewegingen tussen de belangrijke momenten tekenen) – zolang ze maar niet in de stoel van de regisseur zaten.

Sinds het einde van de twintigste eeuw zijn er echter meerdere animatiefilms gemaakt door vrouwelijke regisseurs. Brenda Chapman heeft bijvoorbeeld voor Dreamworks en Pixar de ambitieuze films Prince of Egypt (1999) en Brave (2012) geregisseerd. In 2011 maakte Jennifer Yuh Nelson indruk met de verassend sterke film Kung Fu Panda 2. De in 2014 begonnen animatieserie Steven Universe van Rebecca Sugar werd het eerste programma op Cartoon Network dat door een vrouw werd geleid. Rebecca Sugar noemt Lotte Reiniger zelfs als een van haar persoonlijke helden en haalt veel inspiratie uit haar werk, die ze toepast op de visuele stijl van Steven Universe. De waanzinnig populaire reboot van de serie My Little Pony werd in 2010 opgestart door Lauren Faust, een ervaren storyboardtekenares en voormalig animator bij Cartoon Network. Maar het grootste en meest recente succesverhaal op het gebied van animatiefilms die zijn geproduceerd door vrouwen, is natuurlijk Jennifer Lee en haar werk als scriptschrijfster, regisseur en projectleidster van Frozen (2013), het monstersucces van de Walt Disney Studios en de (op dit moment) meest succesvolle animatiefilm aller tijden.

Op haar eigen manier heeft Lotte Reiniger dus aan de weg getimmerd voor een vrouwelijke leidende hand in de wereld van de animatiefilms en cartoons. Haar werk inspireerde anderen om in haar voetsporen te treden en een aanvoerende rol te spelen in de productie van animatiefilms. Ze heeft zich door moeilijke jaren heen gewerkt, en heeft haar werk nooit aangepast aan de trends en stijlen van anderen. Ze was de meesteres van het verhaal verteld in schaduw, en blies niet alleen nieuw leven in oude sprookjes, maar bouwde ook aan een hogere standaard voor animatiefilms.

Joachim Heijndermans is een schrijver en striptekenaar uit Gelderland. Hij heeft striptekenen en beeldverhaal gestudeerd aan de Kubert School for Cartooning and Graphic art in de VS, en zijn korte verhalen zijn meerdere malen gepubliceerd. Op dit moment is hij bezig met het schrijven en tekenen van zijn eerste kinderboek, getiteld Iemand zoals ik.

Selectie uit het werk van Lotte Reiniger:

•  Aschenputtel (1922)
• Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926)
• Papageno (1936)
• The Rose and the Ring (1979)

Kijk ook de documentaire “The Art of Lotte Reiniger” (1970) op youtube!