Door Maartje Willemijn Smits
Dit artikel verscheen eerder in het tweede nummer van jaargang 2013 van Raffia Magazine.
De televisieserie Mad Men schetst een zeer gedetailleerd tijdsbeeld van de jaren zestig in Amerika. Met de tweede feministische golf nog in het verschiet, is seksisme aan de orde van de dag. Hoe deze problematische verhouding tussen mannen en vrouwen precies in elkaar zit, kunnen we beter begrijpen door te kijken naar hun gebruik van ruimte.
“Let me ask you something. What do women want?” “Who cares?”
Dit is een fragment uit een gesprek tussen Don Draper en Roger Sterling, twee personages uit Mad Men. De Amerikaanse televisieserie is gecentreerd rond Don, een briljante reclameman die begin jaren zestig van de twintigste eeuw werkt voor het reclamebureau Sterling Cooper. In 2007 werd de eerste aflevering uitgezonden en inmiddels is het zesde seizoen begonnen. Tientallen nominaties en een indrukwekkende prijzenkast met onder andere Golden Globes en Emmy Awards laat zien dat Mad Men een gewaardeerde bijdrage vormt in het huidige televisieaanbod.
De belangrijkste vrouwelijke karakters in de serie zijn Betty Draper, Peggy Olsen en Joan Holloway. Aan de hand van deze drie personages heb ik voor mijn bachelorwerkstuk Algemene Cultuurwetenschappen onderzocht hoe vrouwen in de eerste drie seizoenen van de serie worden gerepresenteerd. Uit mijn analyse blijkt dat het gebruik van ruimte allesbepalend is voor hun problematische positionering. De vrouwen bevinden zich in een spagaat: ze bewegen zich als het ware tussen twee werelden, wat resulteert in een problematische verhouding tot henzelf. Hun omgeving verwacht dat zij een bepaalde rol vervullen. Wanneer zij proberen die rol om te buigen tot een rol met bijvoorbeeld meer vrijheid worden ze teruggezet of gecorrigeerd. Ze blijven schipperen tussen het ideaal van hun omgeving en hun eigen ideaal, met als gevolg een problematische, gespleten persoonlijkheid.
Om deze conclusie in de juiste context te plaatsen is het belangrijk te begrijpen dat iedere ruimte een sociale constructie is die bepaalde regels kent. Ruimte is daarom ideologisch. Aan iedere ruimte is een bepaald verwachtingspatroon verbonden van hoe mensen zich dienen te gedragen. Dit is niet neutraal maar altijd onderhevig aan machtsverhoudingen waarbij de een meer (bewegings) vrijheid geniet dan de ander. De ruimtes waarin de personages van Mad Men zich begeven, bijvoor- beeld hun woning of het kantoor, zijn eveneens sociaal geconstrueerd. In mijn onderzoek heb ik gekeken naar de implicaties van de ideologie van ruimte voor de drie vrouwelijke karakters Betty Draper, Peggy Olsen en Joan Holloway.
Ongelukkige huisvrouw
Volledig volgens de regels van het Amerikaanse ideaal van de jaren zestig stopt Betty Draper met haar modellenwerk wanneer ze met Don Draper trouwt en al snel twee kinderen krijgt. Met haar Grace Kelly-look vervult Betty het ideale plaatje van de huisvrouw die haar leven invulling geeft door voor haar gezin te zorgen. Het wordt echter al snel duidelijk dat dit schone schijn is. Betty Draper lijdt aan het huisvrouwensyndroom zoals dat is beschreven in het boek The Feminine Mystique van de Amerikaanse feministe Betty Friedan. “Geen een vrouw krijgt een orgasme van het boenen van de keukenvloer”, aldus Friedan. Betty Draper is hierin geen uitzondering, maar ze zal dit nooit expliciet uitspreken. In plaats daarvan neemt ze plaats op de freudiaanse sofa van een psychotherapeut, terwijl ze naar haar gezin toe steeds killer wordt. Bij aanvang van de serie heeft Betty als de perfecte huisvrouw weinig ruimte om zich te bewegen; al haar taken concentreren zich in en om het huis waardoor ze als het ware wordt geïsoleerd. Om nog preciezer te zijn; meestal zit ze aan de keukentafel of ligt ze in bed. Dit geeft haar karakter een zekere passiviteit die wordt versterkt door de manier waarop Betty wordt gefilmd.
Veel van haar scènes beginnen met een fotografisch, bijna stilstaand beeld waarin ze bijvoorbeeld een sigaret rookt. De eerste vijf tot tien seconden gebeurt er feitelijk niets, terwijl je zou verwachten dat ze als huisvrouw de hele dag driftig poetst en wast. Hierdoor richt de aandacht zich op het feit dat er voor Betty niets anders is dan huisvrouw zijn. In plaats van voldoening voelt ze eerder een soort verdoving, die zich een aantal keren zelfs zodanig fysiek uit dat ze haar vingers niet meer kan bewegen. Op de zeldzame momenten dat Betty zich buiten de huiselijke omgeving begeeft en haar rol als huisvrouw niet meer prominent is, is er veel meer beweging van zowel de camera als van Betty zelf. Waar ze binnenshuis meestal vanaf haar middel is ingekaderd, wordt nu haar volledige lichaam vaker getoond en verschijnt ze zelfs een keer in sexy ondergoed wanneer ze ter gelegenheid van Valentijnsdag met Don de nacht doorbrengt in een hotel. Toch wordt er onmiddellijk ingegrepen wanneer Betty te veel (seksuele) vrijheid dreigt te krijgen. In de hotelscène springt de inkadering van haar volledige lichaam in het sexy ondergoed onmiddellijk terug naar de inkadering vanaf haar middel. Op andere momenten wordt ze letterlijk gecorrigeerd door Don die haar aan haar rol als huisvrouw herinnert. Betty wil graag meer vrijheid, maar de ideologie van de ruimte, namelijk het gebonden zijn aan huis, laat dit niet toe. Er is een grote discrepantie tussen wat Betty wil en wat van haar wordt verlangd. Haar omgeving, de ruimtes waarin ze zich begeeft, dicteren dat ze gelukkig is als huisvrouw, terwijl dit voor Betty een te passief leven is. De momenten waarin ze zich enigszins kan loswringen uit haar huisvrouwenbestaan, is ze gesitueerd in ruimtes die geen directe connotatie hebben met een huiselijke omgeving. Toch wordt ze ook hier achtervolgd door de restricties van haar rol als huisvrouw, omdat de Amerikaanse samenleving als geheel in de jaren zestig hier nog geen geemancipeerde alternatieven voor kende. Het gevolg is dat Betty uiteindelijk in een depressie belandt.
Sexy bijenkoningin
Dit spanningsveld tussen maatschappelijke verwachtingen en eigen idealen en behoeftes is ook bij het karakter Joan Holloway zichtbaar. Zij is hoofd van de secretaresses bij Sterling Cooper en ziet eruit als Marilyn Monroe met rood haar. Met haar voluptueuze lichaam paradeert ze door het kantoor als een bijenkoningin. Binnen het bedrijf is ze de vrouw met de hoogste machtspositie, waardoor ze enorm veel bewegingsvrijheid heeft. In vergelijking met de andere secretaresses mag en kan Joan overal komen. Sterker nog, in het eerste seizoen zie je Joan altijd rondlopen niet één keer gaat ze binnen de kantooromgeving ergens zitten. Terwijl er van Betty als brave huisvrouw een zekere kuisheid wordt verwacht, wordt de zelfstandige Joan door haar mannelijke collega’s als seksobject beschouwd. De camera volgt haast voyeuristisch haar hele lichaam. Ze wordt vaak volledig in beeld gebracht en heel strategisch ingekaderd waardoor haar borsten of billen nog duidelijker uitkomen. Dit is dan ook de keerzijde van haar rol: Joan zet haar vrouwelijkheid in om een zekere machtspositie te genereren, maar dit lukt haar slechts tot op zekere hoogte. Zodra ze niet als object van verlangen gezien wil worden, wordt ze gelimiteerd in haar vrijheid. Dit is het duidelijkst zichtbaar wanneer ze zich verlooft met Greg Harris. Hij wil dat ze zich uiteindelijk gaat conformeren aan het ideaal van de huisvrouw, wat betekent dat ze zal moeten stoppen met werken en uiteindelijk in eenzelfde positie als die van Betty Draper terecht zal komen. Dit is opnieuw terug te zien in minder camerabeweging en een beperktere inkadering van haar lichaam. Hoe meer Joan gevangen raakt in de restricties van het ideaal van huisvrouw, hoe passiever ze in beeld wordt gebracht.
Joan wil haar vrijheid en niet alleen als seksobject worden gezien. De kantoorruimte waarin zij zich begeeft, is echter nog niet ingesteld op een vrouw die een andere rol vervult dan die van secreta- resse. Naarmate de serie vordert weet Joan zich weliswaar op te werken tot manager en zelfs tot mede-eigenaar van een nieuw gevormd bedrijf, maar dat lukt haar alleen nadat ze met een van de belangrijkste klanten van het bedrijf naar bed is geweest. Ze dient uiteindelijk altijd haar seksu- aliteit in te zetten om een zekere machtspositie te verwerven die ze wellicht liever zou bereiken met andere talenten.
Promotie
Degene die binnen Sterling Cooper voor het eerst verandering brengt in de manier waarop vrouwen een machtspositie genereren, is Peggy Olsen. Met haar talent voor adverteren weet ze zich op te werken van secretaresse naar copywriter. In haar functie van secretaresse zit Peggy vooral aan haar bureau gekluisterd. De camera staat echter niet stil zoals bij Betty, maar draait om haar heen en lijkt met haar mee te kijken naar de activiteiten in het kantoor. In tegenstelling tot Betty die verdoofd voor zich uit staart, observeert Peggy actief. Haar bureau staat weliswaar in de hoek van de kantoorruimte, maar tevens vlak bij het kantoor van Don. Peggy zit daardoor als het ware tussen twee werelden in. Aan de ene kant hoort ze bij de andere vrouwen op de secretaresseafdeling, terwijl ze aan de andere kant meeluistert met belangrijke gesprekken tussen de mannen. Wanneer ze promoveert tot copywriter wordt dit spanningsveld des te sterker. Hoewel ze geen secretaresse meer is, hoort ze daarentegen niet automatisch bij haar mannelijke collega’s.
Er komt een duidelijke afstand tussen haar en de andere vrouwen die haar lijken te benijden of haar nieuwe positie niet begrijpen, terwijl de mannen haar niet serieus nemen omdat ze een vrouw is. Door beide kanten wordt ze buitengesloten, waardoor ze in een vreemde positie komt waarin ze een balans moet vinden tussen vrouwelijkheid en mannelijkheid. Als ze haar vrouwelijkheid meer zou inzetten, seksobject. Om dreigt het gevaar in dezelfde positie als Joan te recht te komen, namelijk die van volledig geaccepteerd te worden door de mannen, moet ze zich meer aan hen conformeren. Ze zal daarentegen nooit een van hen kunnen worden simpelweg omdat ze een vrouw is. Het probleem is echter dat de ideologie van de ruimte, namelijk die van het kantoor, een alternatieve positie nog niet toelaat. Ze komt hierdoor in een positie waarin ze vecht voor een betere baan en daarin keuzes moet maken tussen haar vrouwelijkheid nelijke vaardigheden. Het gevolg is dat naarmate de serie vordert, Peggy evolueert tot een soort vrouwelijke Don Draper.
Helaas omvat mijn onderzoek slechts de eerste drie seizoenen. Het zou zeer interessant zijn om te kijken wat er met Peggy gebeurt naarmate ze meer mannelijke collega’s overschaduwt. Krijgt ze meer bewegingsvrijheid en is die anders dan de bewegingsvrijheid van Joan?
De drie vrouwelijke karakters worstelen op verschillende manieren met de omgeving waarin ze zich begeven. De manier waarop in de serie de ideologie van de ruimte wordt verbeeld, laat zien dat de vrouwen beperkt zijn in hun vrijheid en in hun mogelijkheden te zijn wie ze willen zijn. Ze bevinden zich in een spagaat tussen een bepaald verwachtingspatroon en hun eigen ideaalbeeld waarbij ze aan geen van beide kunnen voldoen. De mannen in de serie hebben, zoals in de patriarchale samenleving van de jaren zestig, een machtspositie waarin ze vrouwen in een specifiek patroon kunnen duwen, zoals wanneer Don Betty corrigeert op het moment dat ze zich niet genoeg conformeert aan haar rol als huisvrouw. Deze hierarchie is niet ver van ons vandaan; slechts vijftig jaar geleden. In Mad Men wordt duidelijk dat mensen zich moeten schikken naar de verwachtingspatronen als gevolg van de ideologie van ruimte.
Ook in het werkelijke leven is het belangrijk je bewust te zijn van de ruimte waarin je je begeeft en hoe die van invloed is op je positie. Stel jezelf daarom de vraag of het de positie is die jij wilt, of dat je wellicht verlangt naar een ruimte die er (nog) niet is.
Maartje Willemijn Smits behaalde in 2012 haar bachelor Algemene Cultuurwetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarna volgde ze de Master Comparative Women’s Studies in Culture and Politics aan de Universiteit Utrecht en in September 2013 startte ze met de Research Master Gender and Ethnicity. In de daaropvolgende jaren voltooide ze ook een Bachelor en Master in Educatie.
Raffia 